Başlangıcından 1923’e kadar Ana Hatlarıyla Türk Tarihi

Başlangıcından 1923’e kadar Ana Hatlarıyla Türk Tarihi

Göktürk Hakanı Kül Tegin heykeli Ulanbatur- Moğolistan

Türkler, tarih boyunca farklı coğrafyalarda; yani Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarında büyük-küçük birçok devlet kurdular.

Bu nedenle değişik kültürlerle karşılaştılar, onlardan etkilendiler ve bu kültürleri de etkilediler.

Çin kaynaklarına göre Türkler’in tarih sahnesine ilk çıktıkları yer, en eski kalıntılara rastlanan Köğmen Dağları’dır.

Köğmen Dağları’nın kuzey eteklerinde Yenisey ırmağındaki Tagar adasında kalıntıları bulunan ve M.Ö. 7. yüzyılda başlayan Tagar adındaki kültür eski Türkler’e atfedilir.

Tagar Kültürü ise Karasuk Kültürü denilen ve M.Ö. 2. bine kadar giden, aynı kıyılarda gelişmiş eski bir kültürden kaynaklanıyor.

Asya’da Türk siyasi tarihinin Hunlar ile başladığı kabul ediliyor. M.Ö. 3. yüzyılda tarih sahnesine çıkan Hun Devleti, kurucusu Mete Han’ın yönetiminde güçlü bir devlet haline gelmiş, Çin’le olan ilişkileri sonucu gerek dünya görüşü gerekse ekonomisi köklü değişikliklere uğramıştı.

Belli bir stratejisi olan Mete, önce Moğolları, sonra da Yüeçileri yenerek, Çin’in Batı kapıları ile ticaret yollarını kontrol altına almış ve böylece önemli bir ekonomik güç elde etmişti. Bu genişleme siyaseti, buğday ve erzak ambarı olan Doğu Türkistan’ın da Hunlar’ın eline geçmesiyle sonuçlandı.

Asya Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra bu devletin idari tecrübesinden yararlanan Türk kavimlerinin oluşturduğu Göktürk adında yeni bir devlet ortaya çıktı. Göktürk Devleti (552-740), Türkler’in kurdukları ikinci büyük devlettir.

Bu devlette Hunlar’ın aksine kentleşmeye önem verilmiş, tarım reformu ve tohum ıslahı gerçekleştirilmiş, “bilgelik” birinci plana çıkmıştı. Bilge Kağan ve Kül Tegin, Türk devlet adamlığının en bilge ve en kahraman kişileri olarak tarihte yer aldılar.

Onlar, yanlız savaşçılık ve alplık ile devletin yönetilemeyeceğini, kağanlığın aynı zamanda bilgeliği de gerektirdiğini savunuyorlardı.

Bu nedenle olsa gerek, her iki hakan ile yine Göktürk hakanlarından olan Tonyokuk, icraatlarını birer yazıt ile ebedileştirdiler. “Orhun Yazıtları” adı verilen bu yazıtlar Türk dilinin yazılı ilk metinleridir.

Bir yandan Çinliler’le mücadeleler, öte yandan Göktürk Devleti içinde yaşayan Dokuz Oğuzlar, Karluklar ve Basmıllar gibi Türk kavimleri, Göktürk Devleti’nin yıkılmasına neden olurken, Orhun ve Selenge vadilerinin yerli kavimleri olan Uygur Türkleri üçüncü büyük Türk Devleti’ni kurdular.

Ticarete önem veren Uygur Devleti (741-840), Göktürkler’in gelenek ve törelerini devam ettirdi. Resmi dini olan Mani’liğin etkisiyle ticaret gelişti, kurulan Mani dini tapınakları zamanla pazar tapınakları haline geldi.

Kültür ve ticaret bakımından gelişen Uygurlar’ın savaşçılık yönleri giderek zayıfladı. Kuzeybatılarında yaşayan Kırgız Türkleri’nin Uygur başkentine düzenledikleri baskın sonucu Uygurlar dağıldı.

Batı Türkleri. Hunlar’dan Batı’ya göç eden bir grup, önce Karadeniz’in kuzeyinde Tuna nehrine kadar olan bölgede yerleşti. Kafkasya üzerinden İran ve Anadolu’ya akınlarda bulunan Hunlar, ardından Doğu ve Batı Roma üzerine yürüdüler.

428 yılında Franklar’la mücadele ettiler ve iki yıl sonra bugünkü Hollanda ve Danimarka’ya kadar ulaştılar.

Avrupa’da kurulan ilk Türk devleti olarak bilinen ve kendilerine Avrupa Hunları denilen Batı Hunları, Attila önderliğinde Ren nehri kıyılarından Volga nehrine kadar uzanan çok geniş topraklarda büyük bir devlet haline geldiler.

Doğu uygarlığının Batı’ya taşınmasında rol oynayan bu devlet, Attila döneminde İtalya’ya, Balkanlar’a ve Galya’ya seferler düzenledi. Batı Hun Devleti, Attila’nın ölümünden kısa bir süre sonra dağıldı (470).

Avrupa’da Hun İmparatorluğu’nun dağılması sırasında, İç Asya’da yeni bir kavimler göçü başlamıştı. Karadeniz’in kuzeyi yeni bir Türk göçüne uğradı.

İlk gelenler Sabirler, Sarogurlar ve Onogurlar’dı. Kafkasya’nın kuzeyine yerleşen bu Ogur kavimleri, Makedonya ve Tesalya’ya kadar Bizans topraklarına akınlar yaptılar. Ogur kavimlerinden başka bu bölgeye Bulgar Türkleri’nin de geldiği biliniyor.

Bizans kaynaklarında ilk kez 482 yılında “Bulgar” adından söz edilir. Nitekim Avarlar, egemenlikleri altındaki Bulgar Türkleri ile birlikte 7. yüzyıl başlarında Bizans Devleti’nin başkentini kuşatmışlardır.

552 yılında Göktürk Devleti’nin kurulması üzerine İç Asya’daki yurtlarından Batı’ya doğru kaçan Avarlar, Avrupa tarihinde önemli bir yere sahip oldular.

Önce Kafkasya ve Karadeniz’in kuzeyine geldiler, Bizans’la anlaşarak onlar adına Sabirler ve Onogurlar gibi Türk kavimlerini yendiler.

Bir Slav kabilesi olan Ant’ların ülkesi üzerinden Tuna nehri kenarına kadar ilerlediler. Zaman zaman bütün Balkanlar’a, hatta Yunanistan’da Peloponez’e kadar akınlar yaptılar.

Bulgar Türkleri ile birlikte 626 yılında İstanbul’u kuşattılar.

Ünlü hükümdarları Bayan Han zamanında Avar İmparatorluğu’nun sınırları Dnyeper nehrinden Elbe Irmağı’na, Kuzey Denizi’nden Adriyatik’e kadar uzandı.
Avar İmparatorluğu, 776-803 yıllarında Bulgar Türkleri hükümdarı Kurum Han’ın ve Büyük Şarl’ın aynı zamana rastlayan hücumları sonucu yıkıldı.
Bugün Macaristan ve Orta Avrupa’da yapılan kazılar ve araştırmalar, Avarlar’ın iyi bir devlet ve ordu teşkilatına sahip olduğunu ve yüksek bir uygarlık düzeyine ulaştığını ortaya koyuyor.
Avrupa’nın doğusunda Sabir Devleti’nin yıkılmaya başladığı dönemlerde Hazarlar adıyla yeni bir Türk devleti ortaya çıktı.
Batı Göktürkleri’nin devamı sayılan Hazarlar, onların askeri ve mülki teşkilatı üzerine yerleşmişlerdi.
Üç yüz yıldan fazla hüküm süren bu devlet; Arap, Süryani ve Bizans kaynaklarında “Türk” adını taşır. Hazarlar, İran ile Bizans arasındaki mücadelede Bizans’ın müttefiki olarak hareket ettiler.
8. yüzyıl başlarında Azerbaycan’ı istila eden Araplar’ın Hazar topraklarına da saldırdıkları ve merkezleri olan Belencer’i (Dağıstan’da) işgal ettikleri görülüyor.
Halifelikle Hazarlar arasındaki mücadele 25 yıl kadar sürdü.
Hazar orduları 762’den itibaren yeniden Kafkasya’nın güneyine inerek bütün Azerbaycan ve Ermenistan’ı almış, Hazar kumandanı Ras Tarhan Gürcistan’a kadar ilerlemişti.
Hazarlar bundan sonra diğer Türk kavimleri ve özellikle de Rus tehdidi altına girdiler, Peçenekler’le yaptıkları uzun mücadeleler sonucu 10. yüzyıl sonlarına doğru dağıldılar.
Doğu ve Güneydoğu Avrupa’da ve Balkanlar’da yaşayan diğer bir Türk kavmi ise Peçenekler’dir. Oğuz boylarından olup, 8. ve 10. yüzyıllarda, önceleri Balkaş gölü civarında bulunan Peçenekler, Göktürk-Uygur mücadelesi sırasında yerlerini terkederek Aral gölü civarına geldiler.
Buradan daha Batı’ya hareket ederek, Hazarlar ile mücadele ettiler, Kuman ovalarına girip Don ve Dnyeper nehirleri arasındaki Macarlar’ı Batı’ya sürdüler.
Hazarlar ile olan mücadelelerinde Rus knezlerine yardım ederek bu devletin kurulmasında rol oynadılar. 10. yüzyılda Don nehrinden Tuna’ya kadar olan sahada egemen olan Peçenekler, 11. yüzyıl ortalarından itibaren Bizans topraklarına akınlar yaptılar.
Ancak 1091 yılında Aşağı Meriç boyunda Kuman-Bizans birleşik kuvvetleri tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldılar.
Bundan sonra siyasi bir varlık gösteremeyen dağınık Peçenek gruplarından bir kısmı imparatorluk arazisinde iskan edildi.
Balkanlar’da ve Macaristan’da kalanlar ise oralarda yerleşti ve yerli halkla kaynaşarak eridi.
İslami Dönem Türk Tarihi. Uygur Devleti’nin yıkılmasından sonra yerine Karluk, Çiğil ve Argul gibi Türk boylarına dayanan Karahanlı Devleti kuruldu (840). Karahanlılar devri Türk tarihinde önemli bir dönüm noktası sayılır.

Çünkü Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Han zamanında İslamiyet resmi din olarak kabul edildi. Karahanlılar, Orta Asya’da kurulan ilk Müslüman Türk devleti olmaları nedeniyle, Türk-İslam kültür ve uygarlığı denilen tarihi gelişmenin temellerini attılar.

İlk yönetim merkezi Kaşgar ve kuzeydeki ikinci merkezi de Balasagun olan Karahanlı Devleti, 1042 yılında Doğu ve Batı Karahanlı olmak üzere iki kardeş arasında bölüşüldü.
Bunlardan Doğu Karahanlı Devleti 1211 yılına kadar yaşadı ve daha sonra Büyük Selçuklu Devleti’nin yönetimine girdi.

Genellikle adil, dindar ve kültürsever hükümdarlar tarafından yönetilen Karahanlı Devleti zamanında İslami Türk edebiyatı gelişti, Kaşgar ve Balasagun birer kültür merkezi haline geldi.

Karahanlılar’ın hüküm sürdüğü dönemlerde başkenti Afganistan’daki Gazne şehri olan ikinci bir Türk devleti daha bulunmaktaydı. Gazneli Devleti’nin (969-1187) en güçlü dönemi ilk kez “Sultan” ünvanını kullanan Gazneli Mahmud zamanı oldu.

Hindistan üzerine birçok sefer düzenleyen Gazneli Mahmud, buraları Türk yönetimine alarak islamlaştırdı ve böylece bugünkü Pakistan Devleti’nin temellerini atmış oldu.

Gazneli Mahmud’dan sonra gelen hükümdarlar bu parlak dönemi devam ettiremedi. Selçuklularla yaptıkları Dandanakan Savaşı (1040) sonrasında Hindistan’a çekilmek zorunda kalan Gazneliler, sonunda Selçuklu egemenliği altına girdiler.

Oğuzların Kınık boyuna mensup Selçuk Bey tarafından kurulan Selçuklu Devleti (1040-1157) bir diğer büyük Türk devletidir. Devletin sınırları Marmara Denizi’nden, Orta Asya’da Balkaş Gölü’ne; Kafkaslar, Hazar Denizi ve Aral gölünden, Hindistan sınırları ve Yemen’e kadar uzanmaktaydı.

Bu nedenle bu devlete Büyük Selçuklu Devleti adı verildi. Selçuklu devletinin kurulduğu sırada Karahanlılar ve Gazneliler gibi iki güçlü Türk devleti daha bulunuyordu.

Selçuklular bu iki Türk devletiyle üstünlük mücadelesine girdiler ve Türk birliğini kurmayı başardılar. Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey, 1055 yılında Abbasi Hilafet Merkezi Bağdat’a girerek Şii Büveyhi Devleti’ne son verdi. Bunun üzerine halife tarafından kendisine “Dünya Hükümdarı” ünvanı verildi.

Onun yerine geçen Sultan Alparslan zamanında ülkenin sınırları daha fazla genişledi. Bu dönemin en önemli olayı ise Bizans İmparatorluğu ile yapılanmücadeleydi.

Anadolu sınırlarına gelen Sultan Alparslan, Bizans İmparatoruRomanos Diogenes’i 1071 yılında Malazgirt’te ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu zaferle Türkler’in Anadolu’da yerleşmeleri kesinlikkazandı.

Selçuklu lar’ın büyük hükümdarlarından Sultan Melikşah zamanında ise Selçuklu tarihinin askeri, siyasi, ilmi ve edebi alanda en parlak dönemi yaşandı. Ülkenin her yerinde medreseler açıldı. Bunlardan en önemlisi Nizamülmülk tarafından yaptırılan ve Batı üniversitelerinin mimarisine temel olan Nizamiye Medreseleri’dir.

Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra ülke küçük devletlere ayrıldı. Suriye Selçukluları (1092-1117), Irak ve Horasan Selçukluları (1092 – 1194), Kirman Selçukluları (1092 – 1187) ve Anadolu Selçukluları (1092 – 1194) bunlardan bazılarıdır.

Yıkılma sürecindeki devletin Anadolu toprakları üzerinde, ayrıca birçok beylik ve atabeylikler kuruldu. Bu beylikler sahip oldukları topraklara getirdikleri Türk nüfusuyla ve yaptıkları mimari eserlerle Anadolu’nun Türkleşmesinde önemli rol oynadılar.

Anadolu topraklarında daha sonra kurulan Anadolu Selçuklu Devleti’nin güçlenmesinde bu beyliklerin önemli etkisi oldu.

Büyük Selçukluların toprakları üzerinde ayrıca Sultan Melikşah’ın saray hizmetinde bulunan Anuş-tegin’in oğlu Muhammed Harzemşah tarafından, ilim ve siyaset alanında önemli atılımlar gerçekleştiren Harzemşahlar Devleti (1097-1231) kuruldu.

Otuz beş yıl gibi kısa bir sürede imparatorluk haline gelen devlet, onun ölümünden sonra kurulduğu gibi süratle parçalandı; torunlarından Muhammed Semerkand’da, diğer torunu Pir Muhammed ile İskender İran’da, oğlu Miranşah Bağdat ve Azerbaycan’da ve küçük oğlu Şahruh da Horasan’da devlet kurdu. 

Bunlardan devletin sınırlarını genişleterek birlik sağlamaya çalışan Şahruh zamanında parlak bir kültür hayatı başladı. 

Oğlu Uluğ Bey ise tanınmış bir astronom olarak tahta çıktı. 

Timurlular’dan sadece Hüseyin Baykara Horasan’da tutunabildi, başkent Herat Türk tarihinin sayılı kültür merkezlerinden biri haline geldi. Türk şairi ve devlet adamı Ali Şir Nevai burada yetişti. Baykara’dan sonra Herat, Özbekler’in eline geçecek ve Timurlular ortadan kalkacaktı.

Timurlular Devleti kurulduğu sıralarda, Erbil-Nahçıvan arasında yurt tutan Karakoyunlu Türkmen grubu merkezi Tebriz olan bir devlet oluşturdu. 

Oğuzlar’ın Yıva, Yazır, Döğer, Avşar boylarından oluşan bu devlete Karakoyunlu Devleti (1380-1469) denildi. 

Karakoyunlular Timur’la mücadele ettiler. Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf, Timur’un baskısı karşısında Osmanlı hükümdarı Yıldırım Beyazıt’a sığınmak zorunda kaldı. 

Bu durum Timur’la Osmanlılar’ın arasını açtı ve Ankara Savaşı’nın (1402) nedenlerinden sayıldı. 

Ankara Savaşı’ndan sonra yeniden toparlanan Kara Yusuf, 1406’dan sonra eski devletini yeniden kuracak ve Mardin, Erzincan, Bağdat, Azerbaycan, Tebriz, Kazvin ve Sultaniye’yi alacaktı. 

Kara Yusuf’un ölümünden sonra ülkede karışıklıklar çıktı. 

Cihan-şah devleti yeniden birleştirmeyi başardıysa da Akkoyunlu Uzun Hasan’a karşı Mardin’de yenilgiye uğradı ve ülke Akkoyunlular’ın egemenliğine girdi.

Diyarbakır bölgesinde yurt tutan Türkmen boylarına dayanan Akkoyunlu Devleti (1350-1502), Tur Ali Bey’in liderliğinde bir birlik olarak ortaya çıkmıştı. 

Bu dönemde Kuzey’de Trabzon Rum İmparatorluğu ile mücadele eden devletin asıl kurucusu ise Kara Yülük Osman Bey olarak bilinir. Akkoyunlu Devleti’nin en güçlü dönemi Uzun Hasan devridir. 

Onun zamanında devletin sınırları Hazar Denizi’nden Suriye’ye, Azerbaycan’dan Bağdat’a kadar uzandı. 

Bu nedenle Uzun Hasan kendini Türk birliğini kuracak kişi olarak görmüş ve Timur’a benzetmiş, Osmanlı Devleti ile Mısır Sultanlığı’nı ortadan kaldırma planları yapmıştı. 

Bu amaçla ateşli silahlar temin etmek için Avrupa devletleri ile siyasi ilişkiler kurmuştu. 

Fakat Osmanlı hükümdarı Fatih Sultan Mehmet ile yaptığı Otlukbeli Savaşı’nı kaybetmesi (1473) Uzun Hasan için ağır bir darbe oldu.